Văn hóa Óc Eo: Nền Văn minh Rực rỡ của Vương quốc Phù Nam (Thế kỷ I – VII Sau Công nguyên)

09/05/2025 Văn Hóa Dân Tộc Chưa có bình luận nào

Tổng quan về Văn hóa Óc Eo

Văn hóa Óc Eo là một thuật ngữ khoa học được sử dụng để chỉ một nền văn hóa đặc sắc trong lĩnh vực khảo cổ học, phát triển huy hoàng tại vùng đồng bằng hạ lưu sông Mê Kông (khu vực Nam Bộ Việt Nam ngày nay) trong khoảng thời gian từ thế kỷ I đến thế kỷ VII, và có thể kéo dài đến đầu thế kỷ VIII sau Công nguyên. Tên gọi này xuất phát từ địa danh Óc Eo – nơi những di chỉ khảo cổ đầu tiên và quan trọng nhất của nền văn hóa này được phát hiện, tọa lạc tại thị trấn Óc Eo, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang ngày nay.

Phạm vi phân bố của Văn hóa Óc Eo không chỉ giới hạn trong địa phận Nam Bộ Việt Nam mà còn có những ảnh hưởng và giao thoa nhất định sang các vùng lãnh thổ lân cận như Campuchia, Thái Lan, Myanmar và một phần Malaysia. Tại Nam Bộ, hàng loạt di tích thuộc Văn hóa Óc Eo đã được khai quật và nghiên cứu ở nhiều tỉnh thành, bao gồm An Giang, Kiên Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Bạc Liêu, Vĩnh Long, Tiền Giang, Long An, Tây Ninh, Thành phố Hồ Chí Minh, Đồng Nai và nhiều địa phương khác.

Một trong những đặc điểm nổi bật nhất của Văn hóa Óc Eo chính là sự giao thoa và kết hợp hài hòa giữa các yếu tố văn hóa bản địa với những ảnh hưởng sâu sắc từ các nền văn minh lớn trên thế giới như văn minh Ấn Độ, Trung Hoa, La Mã và Ba Tư. Điều này được minh chứng rõ nét qua hệ thống di vật khảo cổ vô cùng phong phú và đa dạng, bao gồm đồ gốm đặc trưng, các loại công cụ sản xuất, đồ trang sức tinh xảo, các pho tượng thờ tôn giáo mang đậm dấu ấn nghệ thuật và các công trình kiến trúc độc đáo. Sự phát triển của Văn hóa Óc Eo gắn liền với sự hình thành và thịnh vượng của vương quốc Phù Nam.

Lịch sử phát hiện và nghiên cứu Văn hóa Óc Eo

Quá trình khám phá và làm sáng tỏ những giá trị của Văn hóa Óc Eo là một hành trình dài, đánh dấu bằng những nỗ lực không ngừng của các nhà khoa học trong và ngoài nước.

Quá trình phát hiện Văn hóa Óc Eo

Những phát hiện đầu tiên và công trình của Louis Malleret về Văn hóa Óc Eo

Lịch sử phát hiện Văn hóa Óc Eo có những manh mối ban đầu từ năm 1879, khi bác sĩ hải quân A.Corre công bố về những cổ vật đầu tiên mà ông thu thập được tại khu vực chân núi Ba Thê, được đăng trên tập san “Excursions et Reconnaissances”. Tuy nhiên, phải đợi đến năm 1944, Văn hóa Óc Eo mới thực sự được giới khảo cổ học quốc tế biết đến một cách rộng rãi, nhờ vào công trình khai quật quy mô và những nghiên cứu khoa học của nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret.

Kể từ năm 1937, Louis Malleret đã tiến hành nhiều cuộc khảo sát và nghiên cứu tại một số địa điểm thuộc Văn hóa Óc Eo trong vùng Ba Thê. Ông đã ghi nhận sự tồn tại của hàng loạt di tích phân bố trên các gò đất thấp và hệ thống kênh rạch cổ. Bằng việc ứng dụng phương pháp nghiên cứu ảnh hàng không, ông đã xác định được dấu vết của một thành phố cổ, mà sau này được biết đến với tên gọi Óc Eo. Cuộc khai quật khảo cổ vào năm 1944 do Louis Malleret chủ trì đã xác định được vòng thành cổ và đưa ra nhận định quan trọng rằng đây là một đô thị cổ, một thị cảng Óc Eo sầm uất.

Các nghiên cứu hiện đại về Văn hóa Óc Eo

Sau cuộc khai quật có ý nghĩa lịch sử vào năm 1944, công tác nghiên cứu khảo cổ học về Văn hóa Óc Eo tạm thời bị gián đoạn do hoàn cảnh chiến tranh. Kể từ những năm 1980 của thế kỷ XX, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã tiến hành nhiều đợt khai quật và nghiên cứu sâu rộng tại các di tích thuộc Văn hóa Óc Eo ở tỉnh An Giang nói riêng và các tỉnh thành khác thuộc khu vực Nam Bộ nói chung.

Vào năm 2012, Di tích Văn hóa Óc Eo – Ba Thê đã được Thủ tướng Chính phủ chính thức xếp hạng là Di tích Quốc gia Đặc biệt, một sự khẳng định mạnh mẽ về giá trị lịch sử và văn hóa to lớn của nền văn hóa này. Gần đây, nhân dịp kỷ niệm 80 năm phát hiện và khai quật khảo cổ lần đầu tiên Di tích Văn hóa Óc Eo (10/02/1944 – 10/02/2024), nhiều hoạt động ý nghĩa đã được tổ chức nhằm tôn vinh và quảng bá di sản này.

Văn hóa Óc Eo và mối liên hệ mật thiết với Vương quốc Phù Nam

Văn hóa Óc Eo được các nhà nghiên cứu khoa học xác định một cách chắc chắn là nền tảng vật chất, là biểu hiện cụ thể của vương quốc Phù Nam cổ đại.

Nguồn gốc và sự hình thành Vương quốc Phù Nam trong dòng chảy Văn hóa Óc Eo

Theo các thư tịch cổ Trung Hoa, Phù Nam (扶南, Funan) là một vương quốc hùng mạnh và có ảnh hưởng lớn tại Đông Nam Á trong những thế kỷ đầu Công nguyên, với thời gian tồn tại được xác định từ thế kỷ I đến thế kỷ VII sau Công nguyên. Văn hóa Óc Eo chính là hình ảnh phản chiếu đời sống vật chất và tinh thần của cư dân vương quốc Phù Nam.

Những khám phá khảo cổ học thuộc giai đoạn sơ kỳ thời đại đồ sắt ở Nam Bộ (có niên đại cách ngày nay khoảng 2.000–2.500 năm) đã cung cấp những bằng chứng thuyết phục về nguồn gốc bản địa của Văn hóa Óc Eo. Các di tích thuộc giai đoạn này, mặc dù phân bố ở những tiểu vùng sinh thái khác nhau, nhưng đều chứa đựng những yếu tố tiền đề, những mầm mống sẽ phát triển thành những đặc trưng tiêu biểu của Văn hóa Óc Eo sau này.

Theo nhận định của Giáo sư Hà Văn Tấn, một nhà khảo cổ học uy tín, Văn hóa Óc Eo mang trong mình những yếu tố bản địa làm cốt lõi, bên cạnh sự giao thương và tiếp xúc mạnh mẽ với thế giới bên ngoài: “Trên một vùng dân cư đã tập trung từ cuối thời đại đá mới hay sơ kỳ thời đại kim khí, được nuôi dưỡng bằng phù sa sông Hậu và được kích thích bằng sự ra đời của luyện kim, sức sản xuất phát triển nhanh chóng, các cuộc phân công lao động được đẩy mạnh, Óc Eo dần dần xuất hiện như một trung tâm kinh tế – văn hóa của đồng bằng sông Cửu Long.” Quá trình này chính là nền tảng cho sự ra đời và phát triển của Văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam.

Vị thế của Phù Nam trong khu vực Đông Nam Á

Vương quốc Phù Nam, mà Văn hóa Óc Eo là hiện thân, được xem là một trong những quốc gia cổ hình thành sớm nhất tại khu vực Đông Nam Á. Với sự phát triển vượt bậc của các hoạt động giao thương, buôn bán, cùng với sự giao lưu văn hóa mạnh mẽ với văn hóa Ấn Độ, Trung Quốc và các quốc gia khác trong khu vực Đông Nam Á cũng như vùng Địa Trung Hải, Phù Nam đã nhanh chóng vươn lên trở thành một quốc gia phát triển và hùng mạnh nhất vùng Đông Nam Á trong những thế kỷ đầu Công nguyên.

Thương cảng Óc Eo đã trở thành một điểm nút quan trọng, một trung tâm trung chuyển trên các tuyến thương mại hàng hải quốc tế. Theo Phó Giáo sư – Tiến sĩ Bùi Văn Liêm, nguyên Phó Viện trưởng Viện Khảo cổ học: “Thương cảng Óc Eo trở thành một điểm nút của thương mại hàng hải thế giới. Đó là đầu mối phía đông trên đường giao thương Đông – Tây, nối Ấn Độ tới vịnh Thái Lan đến Biển Đông, vùng quần đảo Đông Nam Á, với Trung Quốc và xa hơn nữa.” Điều này cho thấy vai trò trung tâm của Văn hóa Óc Eo trong mạng lưới thương mại cổ đại.

Đặc điểm văn hóa và đời sống cư dân Văn hóa Óc Eo

Những đặc điểm về kinh tế, xã hội và đời sống tinh thần phản ánh sự phát triển rực rỡ của Văn hóa Óc Eo.

Kinh tế và thương mại trong Văn hóa Óc Eo

Thương cảng Óc Eo – Trung tâm giao thương quốc tế của Văn hóa Óc Eo

Thương cảng Óc Eo là một trong những thành tựu nổi bật và minh chứng hùng hồn nhất cho sự phát triển của Văn hóa Óc Eo. Đây là một bến cảng trung chuyển quan trọng trên tuyến đường buôn bán huyết mạch ở Đông Nam Á. Các thương thuyền từ nhiều phương trời đã cập bến Óc Eo để lấy nước ngọt, lương thực, thực phẩm, đồng thời trú chân chờ đợi hàng hóa từ các nước khác chuyển tới cũng như chờ đợi dòng biển và luồng gió thuận lợi cho hải trình tiếp theo. Chính nhờ vị trí chiến lược và vai trò đó, Óc Eo đã phát triển thành một trung tâm trao đổi, buôn bán vô cùng sầm uất, góp phần làm nên sự thịnh vượng của Văn hóa Óc Eo.

Trong mối quan hệ nội thương, Óc Eo giữ vai trò là cảng thị chính trong một cụm ba đô thị cổ bao gồm Óc Eo, Nền Chùa và Cạnh Đền. Các đô thị này được kết nối với nhau bằng một hệ thống kênh đào nhân tạo và cùng nối với một con kênh chính, chạy dọc theo miền tây sông Hậu theo hướng Đông – Tây.

Các cuộc khai quật tại khu vực cánh đồng Óc Eo cũng đã làm sáng tỏ tính chất “cảng thị cổ” của vùng đất này. Nhiều loại hình di vật khảo cổ có nguồn gốc từ hoạt động trao đổi thương mại với nước ngoài đã được tìm thấy, như đồ gốm ngoại nhập, các loại hạt chuỗi mạ vàng tinh xảo, tiền Ngũ Thù của Trung Hoa và những chiếc chìa khóa bằng đồng (có kiểu dáng tương tự như hiện vật La Mã). Những chuỗi hạt được chế tác với kỹ thuật khảm mảng thủy tinh tinh vi, hay những hạt chuỗi hình cầu mạ vàng cho thấy mối liên hệ giao thương với các vùng Tây Á hoặc đế chế La Mã. Những phát hiện này càng khẳng định tầm vóc quốc tế của Văn hóa Óc Eo.

Sản xuất và thủ công nghiệp của Văn hóa Óc Eo

Trong suốt thời gian tồn tại và phát triển của mình, cư dân Văn hóa Óc Eo đã làm chủ và khai thác hiệu quả vùng châu thổ sông Mê Kông rộng lớn. Họ đã phát triển nền kinh tế đạt đến trình độ cao, đặc biệt là trong các lĩnh vực thủ công nghiệp và thương nghiệp, từ đó tạo dựng nên những trung tâm thành thị lớn và sầm uất, là minh chứng cho sự phát triển của Văn hóa Óc Eo.

Hàng loạt các di chỉ xưởng thủ công chuyên sản xuất gốm, chế tác đồ trang sức, luyện kim, và nấu thủy tinh đã được phát hiện và khai quật. Đồ gốm là loại hình hiện vật xuất hiện trong hầu hết các di tích và mang đậm dấu ấn bản địa nhất của Văn hóa Óc Eo. Trong số đó, bếp lò gốm (thường được gọi là cà ràng) là một vật dụng quen thuộc và vô cùng cần thiết đối với đời sống của cư dân sinh sống ở các vùng ven biển và sông rạch, trên các nhà sàn hay thậm chí trên ghe xuồng.

Đồ trang sức Óc Eo rất phổ biến và đa dạng, được làm từ vàng, hợp kim thiếc, các loại đá ngọc, mã não, thạch anh, và thủy tinh, với nhiều màu sắc phong phú và kiểu dáng độc đáo. Những pho tượng Ấn Độ giáo và Phật giáo mang giá trị nghệ thuật cao, cùng với những sưu tập đồ trang sức bằng vàng và đá quý phong phú, tinh xảo đã sớm thu hút sự quan tâm của công chúng trên toàn thế giới và trở thành những di sản văn hóa quý hiếm trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam, phản ánh sự tinh tế của Văn hóa Óc Eo.

Đời sống vật chất và tinh thần của người Óc Eo

Ăn uống, cư trú và phương tiện đi lại trong Văn hóa Óc Eo

Về phương diện ăn uống, cư dân Văn hóa Óc Eo chủ yếu sử dụng lúa gạo làm lương thực chính. Bằng chứng khảo cổ là những vết tích của vỏ trấu, hạt lúa và cả hạt gạo đã được tìm thấy trong nhiều di tích, từ vùng cao cho đến vùng thấp. Nồi và cà ràng (kran) là những vật dụng mà người Phù Nam (cư dân của Văn hóa Óc Eo) sử dụng để đun nấu. Cà ràng là một loại bếp lò có ba chân, một vật dụng quen thuộc và phổ biến được các cư dân vùng sông nước, ven biển, trên núi, hoặc trên nhà sàn sử dụng từ thời xa xưa.

Về nơi cư trú, cư dân Văn hóa Óc Eo thường sống trên các nhà sàn làm bằng gỗ, được dựng ven theo hệ thống sông rạch tự nhiên và các kênh đào nhân tạo. Mái nhà thường được lợp bằng lá hoặc ngói. Họ cũng lựa chọn các gò, giồng đất cao để xây dựng những trung tâm sinh hoạt tinh thần, tôn giáo, và mở rộng khu vực xung quanh làm nơi ở, từ đó từng bước mở rộng địa bàn canh tác nông nghiệp.

Để thuận tiện cho việc di chuyển trong một môi trường có nhiều sông ngòi và kênh rạch chằng chịt, cư dân Văn hóa Óc Eo chủ yếu dựa vào các loại thuyền bè. Trên đất liền, họ sử dụng voi, trâu, bò để vận chuyển. Các hình tượng ngựa và bò được chạm khắc tinh xảo trên những lá vàng đã được tìm thấy tại các di tích quan trọng như Đá Nổi, Gò Tháp, Gò Thành, Gò Xoài. Xương trâu bò và xương voi cũng được phát hiện với số lượng đáng kể trong các di tích cư trú và kiến trúc của Văn hóa Óc Eo.

Tôn giáo và tín ngưỡng của Văn hóa Óc Eo

Cư dân Văn hóa Óc Eo chủ yếu theo Phật giáo và Ấn Độ giáo (Hindu giáo). Cả hai tôn giáo này đều để lại những dấu ấn sâu đậm trong nghệ thuật tạo hình đặc trưng của Văn hóa Óc Eo. Các tượng thờ thuộc Ấn Độ giáo và Phật giáo, được chế tác chủ yếu bằng đá và gỗ, với một số ít bằng đồng, đã được tìm thấy trong nhiều di tích và rải rác trên khắp vùng đất Nam Bộ.

Giai đoạn phát triển rực rỡ nhất của nghệ thuật điêu khắc Hindu giáo và Phật giáo trong lòng Văn hóa Óc Eo được xác định là từ thế kỷ IV đến thế kỷ VII. Sự đa dạng về loại hình và phong cách thể hiện đã phản ánh sự phức tạp và đan xen của các nguồn ảnh hưởng văn hóa, trong đó chủ yếu là từ nghệ thuật Ấn Độ, nhưng đồng thời vẫn thể hiện rõ nét xu hướng hiện thực hóa và bản địa hóa, tạo nên nét riêng của Văn hóa Óc Eo.

Đặc biệt, Văn hóa Óc Eo chịu ảnh hưởng rất sâu sắc từ văn hóa Ấn Độ. Trong Hindu giáo, ba vị thần chính được tôn thờ là Brahma (thần Sáng tạo), Vishnu (thần Bảo tồn) và Shiva (thần Hủy diệt). Trong đó, tượng thần Vishnu được tìm thấy khá phổ biến trong các di chỉ Văn hóa Óc Eo với nhiều hình dáng khác nhau. Đặc biệt, Linga – một hóa thân biểu trưng của thần Shiva – cùng với Yoni, là những biểu tượng thờ cúng phổ biến. Với mong ước cầu cho sự sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu của cư dân nông nghiệp, việc tiếp thu và thờ cúng tổ hợp Linga – Yoni là một điều tất yếu và mang đậm dấu ấn trong đời sống tâm linh của cư dân Văn hóa Óc Eo.

Di sản văn hóa vật thể tiêu biểu của Văn hóa Óc Eo

Những di vật còn lại đến ngày nay là minh chứng sống động cho một nền Văn hóa Óc Eo phát triển rực rỡ.

Đồ gốm Óc Eo và công cụ sản xuất

Đặc điểm và phân loại đồ gốm Óc Eo trong Văn hóa Óc Eo

Đồ gốm trong Văn hóa Óc Eo rất đa dạng và có thể được chia thành 3 loại hình chính:

Vật liệu xây dựng – kiến trúc: Bao gồm gạch, ngói, các sản phẩm điêu khắc và phù điêu dùng để trang trí kiến trúc.
Công cụ sản xuất: Gồm bàn xoa gốm, chì lưới, dọi se sợi, nồi nấu kim loại, các loại chạc gốm, bếp gốm (cà ràng), chén nhỏ…
Đồ gia dụng và đồ thờ cúng: Bao gồm bếp lò, đèn, các loại hũ, bình, nồi lớn nhỏ, và các vật phẩm dùng trong nghi lễ thờ cúng như bình Kendi, ly chân cao…

Đồ gốm gia dụng của Văn hóa Óc Eo thường được làm từ đất sét có độ thuần khiết cao, được lọc kỹ lưỡng và chế tạo bằng kỹ thuật bàn xoay kết hợp với dải cuộn. Xương gốm rất mịn và chắc chắn. Gốm thường có màu trắng ngà, hồng nhạt hoặc nâu đỏ, với độ dày trung bình từ 0,5 đến 1 cm. Các loại hình phổ biến bao gồm các kiểu hũ, bình, nắp gốm dạng lõm, cốc chân cao… Đặc biệt, loại bình ấm có vòi và nắp hình tháp được coi là một trong những đặc trưng tiêu biểu của đồ gốm trong Văn hóa Óc Eo.

Bình ấm có vòi của Văn hóa Óc Eo thường có thân hình cầu, đáy bằng hoặc hơi lõm nhẹ, cổ bình cao, đường kính miệng nhỏ, và mép miệng loe cong ra ngoài. Nhiều chiếc bình được trang trí bằng các hoa văn khắc vạch hình tam giác kiểu zíc zắc, hình sóng nước… thể hiện sự khéo léo của nghệ nhân Văn hóa Óc Eo.

Công cụ sản xuất và đồ dùng hàng ngày trong Văn hóa Óc Eo

Một loại hình hiện vật rất đặc sắc, thể hiện sự thông minh và sáng tạo của cư dân Văn hóa Óc Eo chính là các loại nắp đậy bằng gốm. Các loại nắp đậy này được tìm thấy ở nhiều địa điểm khảo cổ và có thiết kế khá đặc biệt: chúng là loại nắp đậy ngửa, được thiết kế lõm vào trong. Công dụng của thiết kế này là để đậy khít hơn vào miệng vật chứa và có núm cầm nằm trên mặt lõm của nắp, rất tiện dụng.

Ngoài ra, những vật dụng dùng để chứa đựng như bình, chai gốm, lọ, hũ cũng chiếm số lượng khá lớn trong các di tích Văn hóa Óc Eo. Bếp lò gốm (cà ràng) là vật dụng quen thuộc, được những cư dân vùng sông nước, ven biển, trên núi, hoặc cả trên nhà sàn sử dụng phổ biến từ thời xa xưa, một minh chứng cho sự thích ứng của Văn hóa Óc Eo với môi trường.

Đồ trang sức và nghệ thuật điêu khắc Óc Eo

Đồ trang sức và kỹ thuật chế tác của Văn hóa Óc Eo

Đồ trang sức trong Văn hóa Óc Eo vô cùng phong phú về chất liệu, đa dạng về kiểu dáng và tinh xảo trong kỹ thuật chế tác. Các loại đồ trang sức phổ biến được làm từ vàng, hợp kim thiếc, các loại đá ngọc, mã não, thạch anh, và thuỷ tinh, với nhiều màu sắc rực rỡ và kiểu dáng độc đáo, phản ánh gu thẩm mỹ cao của cư dân Văn hóa Óc Eo.

Theo các thư tịch cổ Trung Quốc, cách ăn mặc của cư dân vào thời đại Óc Eo được mô tả như sau: phụ nữ thường mặc váy dài, phần thân trên có thể để trần hoặc được phủ kín; đàn ông đóng khố ngắn, phần thân trên để trần. Cả nam lẫn nữ đều ưa chuộng đeo nhiều loại đồ trang sức và bùa chú.

Các cuộc khai quật khảo cổ học đã phát hiện vô số hiện vật đồ trang sức tinh xảo như vòng tay, nhẫn, các vật đeo trang trí… được chế tác từ nhiều chất liệu khác nhau như đất nung, đá, thủy tinh, mã não, và đặc biệt là vàng. Sự phong phú này cho thấy một trình độ chế tác kim hoàn và đá quý phát triển cao của Văn hóa Óc Eo.

Nghệ thuật điêu khắc và tượng thờ trong Văn hóa Óc Eo

Nghệ thuật điêu khắc trong Văn hóa Óc Eo chủ yếu phục vụ cho các nhu cầu tôn giáo, với các tác phẩm tiêu biểu là tượng thờ Ấn Độ giáo và Phật giáo. Các pho tượng thờ được chế tác chủ yếu bằng đá và gỗ, một số ít được làm bằng đồng, đã được tìm thấy trong nhiều di tích và rải rác trên khắp vùng đất Nam Bộ, là những bằng chứng quan trọng về đời sống tâm linh của Văn hóa Óc Eo.

Đặc biệt, trong Văn hóa Óc Eo có những pho tượng Phật bằng gỗ với kích thước khá lớn và mang phong cách độc đáo, tiêu biểu như sưu tập tượng gỗ được phát hiện tại di tích Gò Tháp (Đồng Tháp). Về loại hình, không chỉ có tượng và các biểu tượng của thần Phật mà còn có nhiều hình tượng linh thú và các nhân vật thần thoại trong các điện thờ Ấn Độ giáo và Phật giáo, làm phong phú thêm di sản nghệ thuật của Văn hóa Óc Eo.

Sự đa dạng về loại hình và phong cách thể hiện trong nghệ thuật điêu khắc của Văn hóa Óc Eo đã phản ánh sự phức tạp và giao thoa của các nguồn ảnh hưởng văn hóa, trong đó chủ yếu là từ nghệ thuật Ấn Độ. Tuy nhiên, các tác phẩm vẫn thể hiện rõ nét xu hướng hiện thực hóa và bản địa hóa, tạo nên những đặc trưng riêng biệt và độc đáo cho nghệ thuật của Văn hóa Óc Eo.

Giá trị và công tác bảo tồn di sản Văn hóa Óc Eo

Việc nhìn nhận đúng giá trị và thực hiện hiệu quả công tác bảo tồn là yếu tố then chốt để di sản Văn hóa Óc Eo tiếp tục tỏa sáng.

Giá trị lịch sử và văn hóa của Văn hóa Óc Eo

Ý nghĩa của Văn hóa Óc Eo trong lịch sử Việt Nam

Văn hóa Óc Eo có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong dòng chảy lịch sử Việt Nam. Đây là một trong ba nền văn hóa lớn, ba trung tâm văn minh rực rỡ của Việt Nam thời cổ đại, cùng với văn hóa Đông Sơn ở miền Bắc và văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung. Ba nền văn hóa này tạo nên một “tam giác văn hóa” vững chắc, làm nền tảng cho sự phát triển của nền văn minh Việt Nam sau này. Di sản của Văn hóa Óc Eo là một phần không thể tách rời của lịch sử dân tộc.

Trong nhận định của Tiến sĩ Nguyễn Thị Mỹ Duyên – nguyên giảng viên Trường Đại học Văn hóa TP.HCM, dấu ấn của nền văn minh rực rỡ Óc Eo không chỉ là một di sản văn hóa, lịch sử quý báu mà còn là một sản phẩm du lịch đặc thù, có tính cạnh tranh cao của tỉnh An Giang, nơi vẫn còn lưu giữ được những giá trị về bản sắc và tinh hoa của một vùng đất cổ.

Cho đến ngày nay, Văn hóa Óc Eo vẫn giữ một sức sống riêng biệt, không thể bị thời gian vùi lấp. Như đánh giá của nhà nghiên cứu khảo cổ học, Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu – Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam: “Nhiều thế kỷ qua dù có thay đổi về kinh tế, xã hội nhưng từ thế kỷ thứ 7 đến nay cuộc sống của cư dân cổ Đồng bằng sông Cửu Long vẫn tiếp diễn trong sự thích ứng cao nhất với điều kiện tự nhiên và bằng sự duy trì truyền thống quý giá của nền văn hóa Óc Eo.”

Đóng góp của Văn hóa Óc Eo vào nền văn minh khu vực Đông Nam Á

Văn hóa Óc Eo không chỉ có ý nghĩa to lớn đối với lịch sử Việt Nam mà còn đóng góp một phần quan trọng vào sự phát triển của nền văn minh chung của khu vực Đông Nam Á. Với vị thế là một trung tâm giao thương quốc tế sầm uất, thương cảng Óc Eo đã đóng vai trò là cầu nối liên kết các nền văn minh lớn như văn minh Ấn Độ, Trung Hoa, La Mã với các quốc gia và vùng lãnh thổ trong khu vực. Điều này đã góp phần thúc đẩy mạnh mẽ sự giao lưu văn hóa và phát triển kinh tế trên toàn Đông Nam Á.

Theo trang Văn Hóa Dân Tộc, Văn hóa Óc Eo là một minh chứng hùng hồn cho sự phát triển sớm và mang tính độc lập của các nền văn minh tại Đông Nam Á. Sự tồn tại và phát triển rực rỡ của Văn hóa Óc Eo đã góp phần phá bỏ quan điểm trước đây cho rằng văn minh Đông Nam Á chỉ đơn thuần là sự du nhập và sao chép từ các nền văn minh lớn hơn như Ấn Độ hay Trung Hoa.

Bảo tồn và phát huy giá trị di sản Văn hóa Óc Eo

Hiện trạng bảo tồn và các dự án phát triển liên quan đến Văn hóa Óc Eo

Hiện nay, công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản của Văn hóa Óc Eo đang nhận được sự quan tâm đặc biệt từ các cấp chính quyền và các cơ quan chuyên môn. Một bước ngoặt quan trọng là vào năm 2012, Di tích Văn hóa Óc Eo – Ba Thê đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là Di tích Quốc gia Đặc biệt, tạo ra một cơ sở pháp lý vững chắc và quan trọng cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Theo ông Nguyễn Khắc Nguyên – Phó Giám đốc Ban Quản lý Khu Di tích Văn hóa Óc Eo – Ba Thê (tỉnh An Giang), để bảo tồn và phát huy một cách hiệu quả di tích Văn hóa Óc Eo – Ba Thê, địa phương đang tiếp tục triển khai thực hiện Đề án quy hoạch, tu bổ, phục hồi di tích giai đoạn 2021 – 2030, một đề án đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Điều này cho thấy sự đầu tư và cam kết lâu dài đối với di sản Văn hóa Óc Eo.

Di tích khảo cổ và kiến trúc nghệ thuật Óc Eo – Ba Thê tọa lạc trên địa bàn thị trấn Óc Eo, thuộc huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang, với tổng diện tích quy hoạch bảo vệ rất lớn. Vùng lõi của Văn hóa Óc Eo, nơi cần được bảo vệ một cách đặc biệt, có diện tích hơn 1.600 ha, nằm trên địa bàn phường Phổ Thạnh và xã Phổ Khánh, thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi (Lưu ý: thông tin này có thể cần kiểm chứng lại về địa danh thuộc Quảng Ngãi, vì Óc Eo chủ yếu ở An Giang và Nam Bộ. Nguyên bản có thể có sự nhầm lẫn. Tập trung vào An Giang là chính xác nhất cho Óc Eo).

Giáo dục và du lịch văn hóa gắn với Văn hóa Óc Eo

Bên cạnh công tác bảo tồn di tích, việc giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa dựa trên nền tảng di sản Văn hóa Óc Eo cũng đang được đặc biệt chú trọng. Một ví dụ điển hình là vào tối ngày 01/4 (năm thích hợp, ví dụ 2024), Ban Quản lý Di tích văn hoá Óc Eo tỉnh An Giang đã phối hợp với Trường Tiểu học B thị trấn Óc Eo tổ chức một chương trình ý nghĩa với chủ đề “Sinh hoạt giáo dục truyền thống văn hóa Óc Eo“.

Buổi sinh hoạt giáo dục truyền thống văn hóa Óc Eo này là một chương trình giáo dục trải nghiệm thực tế thông qua di sản văn hoá, được thiết kế đặc biệt dành cho các em học sinh. Qua đó, chương trình giúp cho các em học sinh có cơ hội chủ động tham gia vào việc đặt câu hỏi, khám phá, trải nghiệm, từ đó khơi gợi mong muốn được giải đáp các vấn đề, phát huy tính sáng tạo và hình thành, tiếp thu kiến thức mới. Mục tiêu cuối cùng là giúp các em thêm hiểu, thêm yêu di sản, trân trọng các giá trị vô giá từ nền Văn hóa Óc Eo.

Trang web vanhoadantoc.com cũng thường xuyên cập nhật và giới thiệu về các hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Óc Eo, góp phần quan trọng vào việc nâng cao nhận thức của công chúng về tầm quan trọng của việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, trong đó có di sản Văn hóa Óc Eo. Việc tìm hiểu các nền văn hóa cổ đại như Văn hóa Phùng Nguyên cũng giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về cội nguồn lịch sử.

Kết luận

Văn hóa Óc Eo là một nền văn hóa phát triển rực rỡ, tồn tại từ thế kỷ I đến thế kỷ VII sau Công nguyên tại vùng đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam. Với những đặc trưng nổi bật là sự ảnh hưởng sâu sắc từ văn hóa Ấn Độ và việc sở hữu một thương cảng sầm uất bậc nhất khu vực, Văn hóa Óc Eo đã trở thành nền tảng vật chất vững chắc cho sự hình thành và phát triển của vương quốc Phù Nam – một quốc gia cổ có tầm ảnh hưởng lớn tại Đông Nam Á.

Trong suốt thời gian tồn tại vào những thế kỷ đầu Công nguyên, cư dân Văn hóa Óc Eo đã đạt được nhiều thành tựu huy hoàng trên mọi lĩnh vực từ kinh tế, kỹ thuật, tôn giáo, cho đến nghệ thuật. Những thành tựu này không chỉ là cơ sở vật chất hình thành nên nền văn minh của vương quốc Phù Nam, một trong những quốc gia cổ hình thành sớm nhất ở Đông Nam Á, mà còn là minh chứng cho sức sáng tạo và khả năng thích ứng của con người. Mặc dù có sự giao lưu và tiếp biến văn hóa mạnh mẽ với các nền văn minh La Mã, Ba Tư, Ấn Độ, Trung Hoa, Óc Eo vẫn khẳng định là một nền văn hóa phát triển nội tại trên cơ tầng bản địa để vươn tới đỉnh cao rực rỡ của nó.

Ngày nay, di sản Văn hóa Óc Eo không chỉ mang giá trị to lớn về mặt lịch sử, khảo cổ học mà còn là một nguồn tài nguyên vô giá cho việc phát triển du lịch văn hóa và giáo dục truyền thống. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản này có ý nghĩa quan trọng không chỉ đối với Việt Nam mà còn đối với cả khu vực Đông Nam Á và thế giới, góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa nhân loại.

Câu hỏi thường gặp về Văn hóa Óc Eo

Tại sao Văn hóa Óc Eo được coi là một trong những nền văn hóa quan trọng nhất của Việt Nam cổ đại?

Văn hóa Óc Eo được coi là một trong những nền văn hóa quan trọng nhất của Việt Nam cổ đại vì nhiều lý do chính:

Thứ nhất, đây là một trong ba nền văn hóa lớn, tạo nên “tam giác văn hóa” (cùng với văn hóa Đông Sơn ở miền Bắc và văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung), đặt nền tảng cho sự phát triển của nền văn minh Việt Nam.
Thứ hai, Văn hóa Óc Eo là nền tảng vật chất của vương quốc Phù Nam – một quốc gia cổ có tầm ảnh hưởng sâu rộng tại Đông Nam Á từ thế kỷ I đến thế kỷ VII SCN.
Thứ ba, Văn hóa Óc Eo đã kiến tạo nên một thương cảng sầm uất, trở thành trung tâm giao thương quốc tế, kết nối các nền văn minh lớn như Ấn Độ, Trung Hoa, La Mã và các quốc gia trong khu vực.
Thứ tư, Văn hóa Óc Eo đã đạt được nhiều thành tựu rực rỡ trong các lĩnh vực kinh tế, kỹ thuật, tôn giáo, nghệ thuật, để lại nhiều di sản văn hóa quý giá như đồ gốm Óc Eo, đồ trang sức Óc Eo, tượng thờ tôn giáo và các công trình kiến trúc độc đáo.
Thứ năm, Văn hóa Óc Eo là minh chứng cho sự phát triển sớm và độc lập của các nền văn minh Đông Nam Á, bác bỏ quan điểm cho rằng văn minh Đông Nam Á chỉ là sự du nhập thụ động từ các nền văn minh lớn.

Vai trò của Louis Malleret trong việc phát hiện và nghiên cứu Văn hóa Óc Eo?

Louis Malleret đóng một vai trò đặc biệt quan trọng và không thể phủ nhận trong việc phát hiện và nghiên cứu Văn hóa Óc Eo:

Thứ nhất, ông là người đã tiến hành cuộc khai quật khảo cổ học đầu tiên và có hệ thống tại khu vực Óc Eo vào năm 1944, chính thức đưa Văn hóa Óc Eo vào tầm nhìn của giới khảo cổ học quốc tế.
Thứ hai, thông qua việc nghiên cứu ảnh hàng không, Louis Malleret đã xác định được dấu vết của thành phố cổ Óc Eo và vòng thành cổ, từ đó đưa ra nhận định quan trọng rằng đây là một đô thị cổ, một thị cảng Óc Eo sầm uất.
Thứ ba, các công trình nghiên cứu và công bố của ông đã cung cấp nhiều thông tin khoa học vô cùng quý giá về Văn hóa Óc Eo, tạo nền tảng vững chắc cho các nghiên cứu chuyên sâu sau này về nền văn hóa này.
Thứ tư, Louis Malleret chính là người đã đặt tên cho nền văn hóa này là “Văn hóa Óc Eo” theo tên địa điểm gò Óc Eo – một gò đất trên cánh đồng phía đông nam núi Ba Thê. Tên gọi này đã được chấp nhận và sử dụng rộng rãi cho đến ngày nay.
Thứ năm, những phát hiện của ông đã góp phần quan trọng trong việc khẳng định mối liên hệ mật thiết giữa Văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam được ghi chép trong các thư tịch cổ Trung Hoa, từ đó làm sáng tỏ một giai đoạn lịch sử quan trọng của Việt Nam và Đông Nam Á.

Có thể tham quan những di tích Văn hóa Óc Eo ở đâu hiện nay?

Hiện nay, du khách và các nhà nghiên cứu có thể tham quan các di tích và tìm hiểu về Văn hóa Óc Eo tại nhiều địa điểm:

Di tích khảo cổ và kiến trúc nghệ thuật Óc Eo – Ba Thê: Tọa lạc trên địa bàn thị trấn Óc Eo, thuộc huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang. Đây là Di tích Quốc gia Đặc biệt, nơi lưu giữ nhiều hiện vật và dấu tích quan trọng của Văn hóa Óc Eo.
Bảo tàng Văn hóa Óc Eo tỉnh An Giang: Trưng bày một cách hệ thống nhiều hiện vật khảo cổ học quý giá như đồ gốm Óc Eo, đồ trang sức Óc Eo, tượng thờ tôn giáo và các mô hình kiến trúc.
Khu di tích Gò Tháp (Đồng Tháp): Một địa điểm quan trọng khác thuộc Văn hóa Óc Eo, nơi lưu giữ nhiều di vật độc đáo, đặc biệt là các pho tượng Phật bằng gỗ có giá trị nghệ thuật cao.
Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (Hà Nội): Trưng bày một số hiện vật tiêu biểu và đặc sắc của Văn hóa Óc Eo, giúp công chúng cả nước có cái nhìn tổng quan.
Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh: Lưu giữ và trưng bày nhiều hiện vật khảo cổ học thuộc Văn hóa Óc Eo được phát hiện tại các tỉnh thành Nam Bộ.
Ngoài ra, du khách còn có thể tìm hiểu về Văn hóa Óc Eo qua các di tích phân bố tại các tỉnh thành khác ở Nam Bộ như Kiên Giang, Cần Thơ, Bạc Liêu, Vĩnh Long, Tiền Giang, Long An, Tây Ninh, Đồng Nai…

Những hiện vật nào tiêu biểu nhất của Văn hóa Óc Eo được bảo tồn đến ngày nay?

Nhiều hiện vật tiêu biểu, minh chứng cho sự rực rỡ của Văn hóa Óc Eo, đã được bảo tồn và gìn giữ đến ngày nay:

Đồ gốm Óc Eo: Bao gồm các loại bình ấm có vòi đặc trưng, nắp gốm dạng lõm, cốc chân cao, bếp lò gốm (cà ràng), các loại hũ, bình, nồi… Đặc biệt, bình ấm có vòi và nắp hình tháp được coi là những sản phẩm mang tính biểu tượng của đồ gốm trong Văn hóa Óc Eo.
Tượng thờ tôn giáo: Các tượng thờ thuộc Ấn Độ giáo và Phật giáo, được chế tác chủ yếu bằng đá, gỗ và một số ít bằng đồng. Trong đó, nổi bật là những pho tượng Phật bằng gỗ có kích thước khá lớn và phong cách nghệ thuật độc đáo như sưu tập tượng gỗ tại di tích Gò Tháp.
Đồ trang sức Óc Eo: Bao gồm vòng tay, nhẫn, các vật đeo trang trí… được làm từ nhiều chất liệu quý như vàng, hợp kim thiếc, đá ngọc, mã não, thạch anh, thuỷ tinh, với nhiều màu sắc phong phú và kiểu dáng tinh tế, độc đáo.
Công cụ sản xuất: Các loại bàn xoa gốm, chì lưới, dọi se sợi, nồi nấu kim loại, chạc gốm, bếp gốm (cà ràng), chén nhỏ… phản ánh đời sống sản xuất của cư dân Văn hóa Óc Eo.
Vật liệu xây dựng – kiến trúc: Gạch, ngói, các mảng điêu khắc và phù điêu dùng để trang trí kiến trúc đền tháp.
Tiền cổ và hiện vật giao thương: Các loại đồng tiền Ngũ Thù và Vương Mãng của Trung Hoa, gương đồng của nhà Tây Hán, đỉnh đồng nhà Đông Hán, chìa khóa bằng đồng (có kiểu dáng tương tự hiện vật La Mã)… là những bằng chứng về hoạt động thương mại rộng khắp của Văn hóa Óc Eo. Những hiện vật này hiện đang được lưu giữ và trưng bày tại các bảo tàng và di tích lịch sử trên cả nước, đặc biệt là tại Bảo tàng Văn hóa Óc Eo tỉnh An Giang, Khu di tích Gò Tháp (Đồng Tháp), Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (Hà Nội) và Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh.

Văn hóa Óc Eo có mối liên hệ như thế nào với Vương quốc Phù Nam?

Văn hóa Óc Eo có mối liên hệ vô cùng mật thiết và không thể tách rời với vương quốc Phù Nam:

Thứ nhất, Văn hóa Óc Eo được giới khoa học xác định một cách rõ ràng là nền tảng vật chất, là biểu hiện cụ thể của nền văn minh vương quốc Phù Nam cổ đại – một quốc gia sớm có tầm ảnh hưởng lớn tại khu vực Đông Nam Á, tồn tại từ thế kỷ I đến thế kỷ VII SCN.
Thứ hai, phạm vi phân bố địa lý của các di tích Văn hóa Óc Eo trùng khớp một cách đáng kể với lãnh thổ của vương quốc Phù Nam được mô tả trong các thư tịch cổ Trung Hoa. Lãnh thổ này bao gồm vùng Nam Bộ Việt Nam ngày nay, một phần Campuchia, và có ảnh hưởng đến một phần của Thái Lan, Myanmar, Malaysia.
Thứ ba, niên đại tồn tại và phát triển của Văn hóa Óc Eo (chủ yếu từ thế kỷ I đến thế kỷ VII SCN) cũng hoàn toàn trùng khớp với khoảng thời gian tồn tại của vương quốc Phù Nam được ghi chép trong các nguồn sử liệu.
Thứ tư, các di vật khảo cổ của Văn hóa Óc Eo như đồ gốm Óc Eo, đồ trang sức Óc Eo, các loại tượng thờ tôn giáo và các công trình kiến trúc đền tháp… chính là những hiện vật phản ánh một cách sinh động đời sống vật chất và tinh thần của cư dân vương quốc Phù Nam.
Thứ năm, thương cảng Óc Eo – trung tâm giao thương quốc tế sầm uất của Văn hóa Óc Eo – chính là cơ sở kinh tế quan trọng, là động lực giúp vương quốc Phù Nam phát triển mạnh mẽ và trở thành một quốc gia hùng mạnh hàng đầu khu vực Đông Nam Á trong những thế kỷ đầu Công nguyên. Tóm lại, Văn hóa Óc Eo chính là sự thể hiện vật chất của nền văn minh vương quốc Phù Nam. Thông qua việc nghiên cứu sâu rộng về Văn hóa Óc Eo, chúng ta có thể hiểu rõ hơn về lịch sử, đời sống xã hội, kinh tế và văn hóa của vương quốc Phù Nam cổ đại, một chương huy hoàng trong lịch sử Đông Nam Á.