Văn Hóa Đa Bút: Di Sản Khảo Cổ Học Tiêu Biểu Của Việt Nam

07/05/2025 Văn Hóa Dân Tộc Chưa có bình luận nào

Tổng Quan Về Văn Hóa Đa Bút

Khái Niệm Và Niên Đại

Văn hóa Đa Bút được đặt tên theo địa điểm phát hiện đầu tiên là di chỉ Đa Bút, tọa lạc tại thôn Đa Bút, xã Vĩnh Tân (trước đây thuộc xã Minh Tân), huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Đây là một nền văn hóa có niên đại muộn hơn so với các văn hóa Hòa Bình và văn hóa Bắc Sơn, và được giới nghiên cứu công nhận là một trong những nền văn hóa khảo cổ học tiêu biểu không chỉ của riêng xứ Thanh mà còn của cả nước Việt Nam.

Phạm Vi Phân Bố Và Các Di Chỉ Tiêu Biểu

Tính đến năm 2010, các nhà khảo cổ học đã phát hiện và tiến hành khai quật hơn 10 địa điểm thuộc văn hóa Đa Bút. Các di chỉ này phân bố chủ yếu trên địa bàn các tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa. Một số di tích tiêu biểu có thể kể đến bao gồm:

Tại Thanh Hóa: Di tích Đa Bút (Vĩnh Lộc), Cồn Cổ Ngựa (Hà Trung), Gò Trũng, Bản Thủy, Làng Còng.
Tại Ninh Bình: Hang Sáo, Đồng Vươn.

Đặc Trưng Nổi Bật

Đặc trưng dễ nhận diện và nổi bật nhất của văn hóa Đa Bút là sự tồn tại của các di tích dạng đồi vỏ nhuyễn thể – thường được gọi là “đống rác bếp” (theo thuật ngữ quốc tế là Kjökkenmödding). Tại các di chỉ này, người ta phát hiện những cồn vỏ hến rất lớn, có nơi dài tới 50 mét, rộng 32 mét, được hình thành từ quá trình sinh hoạt hàng ngày của cư dân cổ, khi họ tích tụ vỏ hến sau khi sử dụng làm thực phẩm. Bên cạnh đó, văn hóa Đa Bút còn được biết đến với hai yếu tố quan trọng khác tạo nên bộ mặt đặc trưng của nền văn hóa này: sự xuất hiện của đồ gốm và kỹ thuật mài đá tiên tiến hơn so với các giai đoạn trước.

Lịch Sử Phát Hiện Và Nghiên Cứu

Cuộc Khai Quật Đầu Tiên Và Vai Trò Của Nhà Khảo Cổ Học E. Patte

Bối Cảnh Khảo Cổ Học Đông Dương Đầu Thế Kỷ XX

Vào những năm đầu của thế kỷ XX, hoạt động nghiên cứu khảo cổ học tại khu vực Đông Dương bắt đầu có những bước phát triển mạnh mẽ, với sự tham gia tích cực của nhiều nhà nghiên cứu người Pháp. Trong bối cảnh đó, E. Patte – một nhà khảo cổ học người Pháp – đã tiến hành cuộc khai quật tại di tích Đa Bút vào năm 1926. Cuộc khai quật này đã mở đầu cho toàn bộ công cuộc nghiên cứu về nền văn hóa tiền sử đặc sắc này.

Kết quả của cuộc khai quật đầu tiên đã cho thấy di tích Đa Bút là một dạng đồi vỏ nhuyễn thể (cồn hến), mang đặc điểm của loại hình “đống rác bếp”. Tại đây, E. Patte đã phát hiện nhiều hiện vật quan trọng như rìu đá, cuốc đá, bàn nghiền, chày nghiền và đồ gốm. Những phát hiện ban đầu này đã giúp xác định di tích Đa Bút thuộc thời đại đồ đá mới, qua đó đánh dấu sự hiện diện của một nền văn hóa mới trong bức tranh tiền sử Việt Nam.

Phát Hiện Đồi Vỏ Hến Đa Bút

Di tích Đa Bút thực chất là một đồi vỏ hến có kích thước rất lớn, là nơi mà cư dân cổ đại đã để lại vô số vỏ hến sau khi sử dụng phần ruột làm thực phẩm. Trong lòng đồi vỏ hến này, E. Patte đã tìm thấy nhiều loại công cụ bằng đá, trong đó có những chiếc rìu được làm bằng đá cuội và chỉ được mài ở phần lưỡi – một đặc điểm rất giống với loại rìu mài lưỡi đặc trưng của văn hóa Bắc Sơn.

Chính vì sự tương đồng này mà ban đầu, một số nhà nghiên cứu đã có xu hướng coi Đa Bút là một di chỉ thuộc văn hóa Bắc Sơn nhưng tồn tại ở ngoài trời (khác với các di chỉ hang động điển hình của văn hóa Bắc Sơn). Tuy nhiên, những nghiên cứu sâu hơn sau này đã chỉ ra rằng văn hóa Đa Bút có nhiều yếu tố tiến bộ hơn và đại diện cho một nền văn hóa riêng biệt, độc đáo trong lịch sử tiền sử Việt Nam.

Các Cuộc Nghiên Cứu Và Phát Hiện Tiếp Theo

Khai Quật Tại Cồn Cổ Ngựa, Gò Trũng Và Các Địa Điểm Khác

Sau phát hiện ban đầu của E. Patte, phải mất khoảng năm thập kỷ sau, các cuộc khai quật khảo cổ học mới được tiếp tục tiến hành một cách có hệ thống và quy mô hơn. Vào năm 1977, cuộc khai quật tại di chỉ Gò Trũng đã thu được nhiều hiện vật gốm có những nét tương đồng rõ rệt với “gốm Đa Bút”, qua đó thiết lập được mối liên hệ mật thiết giữa hai di chỉ này.

Hai năm sau, vào năm 1979, di chỉ Cồn Cổ Ngựa được tiến hành khai quật, cung cấp thêm nhiều hiện vật và thông tin quý giá. Những kết quả thu được từ các cuộc khai quật này đã đủ để các nhà khảo cổ học hình dung về sự tồn tại của một nền văn hóa riêng biệt, và từ đó, khái niệm “Văn hóa Đa Bút” chính thức được đề xuất và được giới khoa học chấp nhận rộng rãi.

Kể từ đó, một loạt các di chỉ khảo cổ học khác thuộc văn hóa Đa Bút đã lần lượt được phát lộ qua các đợt khai quật tại Bản Thủy, Làng Còng (Thanh Hóa), Hang Sáo, Đồng Vươn (Ninh Bình). Một trong những cuộc khai quật đáng chú ý gần đây là cuộc khai quật di tích Cồn Cổ Ngựa vào năm 2013, do Viện Khảo cổ học Việt Nam phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thanh Hóa cùng một số nhà khoa học đến từ Đại học Quốc gia Australia tiến hành.

Đóng Góp Của Các Nhà Khảo Cổ Học Việt Nam

Sau năm 1954, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã có những đóng góp vô cùng quan trọng trong việc nghiên cứu và làm sáng tỏ các giá trị của văn hóa Đa Bút. Thông qua các cuộc khai quật mới được tiến hành một cách bài bản và việc phân tích sâu các loại hình hiện vật, họ đã xác định rõ hơn những đặc trưng cơ bản, phạm vi phân bố và ý nghĩa lịch sử của nền văn hóa này.

Các học giả uy tín như Giáo sư Trần Quốc Vượng đã từng đưa ra nhận định sâu sắc: “Sự nảy sinh của đồ gốm đồng thời với sự hoàn thiện kỹ thuật mài là hai nét đặc trưng quan trọng nhất tạo nên bộ mặt của Văn hóa Đa Bút”. Nhận định này đã góp phần quan trọng vào việc làm rõ những đặc trưng cơ bản của nền văn hóa này và xác định vị trí của nó trong tiến trình phát triển chung của văn hóa tiền sử Việt Nam.

Gần đây nhất, vào tháng 11 năm 2022, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thanh Hóa đã phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành một đợt thăm dò khảo cổ tại địa điểm Đa Bút, tiếp tục bổ sung những hiểu biết mới và làm phong phú thêm nguồn tư liệu về nền văn hóa độc đáo này.

Đặc Trưng Văn Hóa Và Đời Sống Cư Dân

Công Cụ Lao Động Và Kỹ Thuật Chế Tác

Rìu Đá Và Sự Phát Triển Của Kỹ Thuật Mài

Tổ hợp công cụ đá của văn hóa Đa Bút thể hiện một bước tiến quan trọng trong kỹ thuật chế tác so với các nền văn hóa trước đó. Cư dân Đa Bút đã biết sử dụng hai loại nguyên liệu chính là đá cuội và đá phiến được khai thác tại chỗ để chế tạo ra nhiều loại công cụ đa dạng, phục vụ cho các nhu cầu khác nhau trong đời sống.

Đặc biệt, kỹ thuật mài đá đã đạt được những bước phát triển vượt bậc trong văn hóa Đa Bút. Bên cạnh những chiếc rìu mang phong cách của văn hóa Bắc Sơn (chỉ mài ở phần lưỡi), cư dân Đa Bút đã chế tạo được nhiều loại rìu được mài rộng hơn, lan lên cả hai mặt của công cụ. Sự phát triển của kỹ thuật mài đá đã cho phép họ chế tác được các loại rìu tứ giác có hình dáng khá hoàn chỉnh và hiệu quả sử dụng cao hơn.

Ngoài rìu đá, các nhà khảo cổ còn tìm thấy nhiều loại bàn mài (một số chiếc được sử dụng cả hai mặt), các mảnh tước được gia công thêm để làm nạo với phần lưỡi được tu chỉnh cẩn thận, và các loại chày nghiền được làm bằng đá cuội có một đầu được mài phẳng ngang. Bên cạnh các công cụ bằng đá, cư dân Đa Bút còn biết sử dụng các công cụ được làm từ xương và sừng của các loài hươu nai, cũng như ngạnh của cá nheo và gai răng cưa của cá đuối.

Đồ Gốm Đa Bút – Một Thành Tựu Nổi Bật

Đồ gốm Đa Bút được coi là một thành tựu nổi bật và mang tính đặc trưng của nền văn hóa này. Các loại đồ gốm đã được tìm thấy chủ yếu là những chiếc nồi có phần đáy tròn, với đường kính miệng rộng khoảng từ 15 đến 30 centimét. Một đặc điểm dễ nhận thấy trên mặt ngoài của đồ gốm Đa Bút là những vết lõm, được tạo ra do người nguyên thủy đã dùng một loại bàn dập có buộc các loại dây thực vật và đập lên bề mặt đồ gốm khi đất sét còn ướt để tạo hình và hoa văn.

Ban đầu, nhà khảo cổ học E. Patte cho rằng người Đa Bút đã sử dụng các loại khuôn đan bằng tre nứa để chế tạo đồ gốm. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu và thực nghiệm của Viện Khảo cổ học Việt Nam sau này đã cho biết rằng đồ gốm Đa Bút được tạo hình bằng kỹ thuật nặn khối, kết hợp với việc sử dụng hòn kê và bàn đập.

Đến giai đoạn cuối của văn hóa Đa Bút, đồ gốm đã có sự phát triển đáng kể về loại hình sản phẩm, kỹ thuật chế tác, các loại hoa văn trang trí và độ nung. Sự xuất hiện của các loại đồ gốm có thành mỏng hơn, hoa văn đa dạng hơn và phần xương gốm mịn hơn được xem là những biểu hiện rõ nét của sự phát triển trong kỹ thuật chế tạo. Đồ gốm Đa Bút được xem là một yếu tố văn hóa nổi trội, mang tính riêng biệt của chủ nhân văn hóa Đa Bút và được coi là một trong những tập hợp đồ gốm sớm nhất được phát hiện tại Việt Nam.

Phương Thức Sinh Hoạt Và Tục Lệ Mai Táng

Đời Sống Kinh Tế: Từ Săn Bắt Hái Lượm Đến Nền Nông Nghiệp Sơ Khai

Cư dân văn hóa Đa Bút đã trải qua một quá trình chuyển đổi quan trọng và mang tính bước ngoặt trong phương thức tổ chức đời sống kinh tế. Ở giai đoạn đầu, khi họ bắt đầu từ các hang động và thung lũng để tiến ra chiếm lĩnh các vùng đồng bằng, hoạt động săn bắt và hái lượm vẫn giữ vai trò chủ đạo trong cơ cấu kinh tế và đời sống hàng ngày.

Tuy nhiên, đến giai đoạn cuối của nền văn hóa này, với việc chiếm lĩnh và thích nghi với các vùng ven biển, người Đa Bút đã có những sự chuyển biến lớn lao trong đời sống kinh tế. Sự xuất hiện và phát triển của kinh tế sản xuất nông nghiệp, việc thuần dưỡng một số loài động vật và hoạt động khai thác các nguồn lợi từ biển khơi đã tạo nên một bước chuyển căn bản, đánh dấu một quá trình đổi mới sâu sắc trên chặng đường phát triển của văn hóa Đa Bút.

Theo nhận định của các nhà nghiên cứu, văn hóa Đa Bút có thể được xem là một nền văn hóa đá mới đặc trưng của vùng châu thổ, với sự manh nha của việc trồng lúa nước và mang những sắc thái rõ nét của một nền văn hóa biển. Điều này thể hiện một bước tiến quan trọng so với các nền văn hóa trước đó, đưa con người tiến gần hơn đến nền kinh tế nông nghiệp phát triển của các giai đoạn lịch sử sau này.

Phong Tục Mai Táng Độc Đáo

Phong tục mai táng của cư dân văn hóa Đa Bút mang nhiều nét đặc trưng riêng biệt và độc đáo. Trong các lớp trầm tích của những đồi vỏ hến, các nhà khảo cổ học đã phát hiện nhiều ngôi mộ cổ. Tại riêng di tích Đa Bút, đã có 12 ngôi mộ được phát hiện. Người chết trong các ngôi mộ này thường được chôn theo tư thế ngồi xổm, với phần xương chân và xương tay gập lại, xương đầu gối có khi chạm sát vào xương tay và xương sọ.

Phương thức mai táng này có những nét tương tự như ở văn hóa Quỳnh Văn và mang những dấu ấn kế thừa từ văn hóa Hòa Bình. Người nguyên thủy Đa Bút cũng có tục chôn theo người chết các loại công cụ lao động và đồ trang sức, cho thấy họ đã có những quan niệm nhất định về cuộc sống sau khi chết và thế giới bên kia.

Đặc biệt, họ đã biết dùng các loại vỏ ngao, vỏ trai được khoan lỗ để làm đồ trang sức, một thực hành tương tự như của người Quỳnh Văn. Tại đây, các nhà khảo cổ cũng đã tìm được những món đồ trang sức được làm bằng vỏ ốc thuộc chi Cypraea rất đẹp, được mài thủng phần lưng để xâu dây, giống như những hiện vật đã được tìm thấy trong các di chỉ thuộc văn hóa Bắc Sơn và văn hóa Hòa Bình.

Mối Quan Hệ Với Các Nền Văn Hóa Khác

Sự Kế Thừa Từ Văn Hóa Hòa Bình

Yếu Tố Bảo Lưu Và Phát Triển

Văn hóa Đa Bút được xác định là có nguồn gốc từ văn hóa Hòa Bình. Điều này được minh chứng một cách rõ ràng qua sự bảo lưu nhiều yếu tố đặc trưng của văn hóa Hòa Bình trong lòng văn hóa Đa Bút. Cụ thể, tổ hợp công cụ đá, phương thức mai táng (như tục chôn người nằm co, hoặc ngồi xổm bó gối) và các đặc điểm nhân chủng thuộc loại hình Hòa Bình vẫn còn được bảo lưu một cách đáng kể trong văn hóa Đa Bút.

Ngoài ra, truyền thống khai thác các loài nhuyễn thể cũng được kế thừa và phát triển mạnh mẽ, từ việc khai thác các loài ốc núi, ốc suối của người Hòa Bình sang việc khai thác các loài hến nước ngọt trong sông và các loài nhuyễn thể biển của người Đa Bút.

Tuy nhiên, bên cạnh sự kế thừa, văn hóa Đa Bút đã có những bước cách tân quan trọng, thể hiện sự tiến bộ hơn hẳn so với văn hóa Hòa Bình. Điều này được thể hiện rõ nhất ở sự xuất hiện của các loại rìu hình bầu dục, rìu tứ giác với kỹ thuật mài được áp dụng rộng rãi trên thân công cụ (mài lan thân) hoặc mài toàn bộ bề mặt công cụ (mài toàn thân). Đặc biệt, sự phát triển của kỹ thuật làm đồ gốm là một bước tiến vượt bậc.

Con Đường “Đá Mới Hóa”

Quá trình chuyển biến từ văn hóa Hòa Bình sang văn hóa Đa Bút thực chất là một quá trình “đá mới hóa” của một bộ phận cư dân thuộc văn hóa Hòa Bình, những người vốn cư trú ở vùng núi phía Tây của các tỉnh Thanh Hóa và Ninh Bình ngày nay. Chính họ là những chủ nhân tiên phong đã mạnh dạn tách khỏi môi trường sống quen thuộc trong các hang động và thung lũng, tiến xuống chinh phục và khai phá các vùng đồng bằng kế cận.

Văn hóa Đa Bút được xem là một phức hệ phát triển văn hóa kéo dài, từ sau giai đoạn văn hóa Hòa Bình cho đến cuối thời đại đá mới. Quá trình này diễn ra song song với sự chuyển đổi của môi trường tự nhiên từ các thung lũng đá vôi đặc trưng của văn hóa Hòa Bình, tạo nên một bước ngoặt lớn và có ý nghĩa lịch sử trong quá trình phát triển của tiền sử Việt Nam.

Tương Đồng Và Khác Biệt Với Văn Hóa Bắc Sơn Và Văn Hóa Quỳnh Văn

Điểm Chung Về Công Cụ Và Tục Lệ Mai Táng

Văn hóa Đa Bút có nhiều điểm tương đồng đáng chú ý với cả văn hóa Bắc Sơn và văn hóa Quỳnh Văn. Với văn hóa Bắc Sơn, sự tương đồng thể hiện rõ nhất trong kỹ thuật chế tạo công cụ. Cư dân Đa Bút cũng sử dụng đá cuội làm nguyên liệu và áp dụng kỹ thuật mài lưỡi tương tự như người Bắc Sơn, mặc dù họ đã phát triển kỹ thuật này lên một tầm cao mới và đa dạng hóa các loại hình công cụ.

Với văn hóa Quỳnh Văn, sự tương đồng chủ yếu nằm ở loại hình di tích đặc trưng là các đồi vỏ loài thân mềm (chỉ khác ở chỗ Quỳnh Văn là các đồi vỏ điệp biển, còn Đa Bút là các đồi vỏ hến nước ngọt), các hoạt động kinh tế dựa trên khai thác nguồn lợi thủy sản, và đặc biệt là phong tục chôn cất người chết. Cả hai nền văn hóa này đều có tục chôn người trong tư thế ngồi xổm hoặc nằm co bó gối, với các loại đồ tùy táng bao gồm công cụ lao động và đồ trang sức.

Đặc Trưng Riêng Của Văn Hóa Đa Bút

Mặc dù có nhiều điểm tương đồng, văn hóa Đa Bút vẫn sở hữu những đặc trưng riêng biệt, phân biệt nó với văn hóa Bắc Sơn và văn hóa Quỳnh Văn. Về công cụ lao động và đời sống vật chất, đồ gốm Đa Bút đã có những bước phát triển vượt trội hơn so với đồ gốm trong văn hóa Bắc Sơn, với sự đa dạng hơn về loại hình sản phẩm, các loại hoa văn trang trí và kỹ thuật chế tác tiến bộ hơn.

So với văn hóa Quỳnh Văn, văn hóa Đa Bút lại thể hiện một bước tiến xa hơn trong việc phát triển các hình thức nông nghiệp sơ khai, với những bằng chứng khảo cổ học cho thấy sự xuất hiện của việc trồng lúa nước – một đặc điểm khá hiếm thấy trong các nền văn hóa đồng đại khác trong khu vực.

Trang thông tin Văn Hóa Dân Tộc đã từng có những đánh giá sâu sắc rằng, văn hóa Đa Bút đại diện cho một giai đoạn phát triển độc đáo và mang tính bản lề trong lịch sử tiền sử Việt Nam, khi con người bắt đầu quá trình chinh phục các vùng đồng bằng ven biển và thiết lập những nền móng ban đầu cho sự hình thành các nền văn minh nông nghiệp sau này.

Ý Nghĩa Lịch Sử Và Giá Trị Di Sản

Đóng Góp Cho Nghiên Cứu Tiền Sử Việt Nam

Hiểu Biết Về Quá Trình Chiếm Lĩnh Châu Thổ

Hoạt động nghiên cứu về văn hóa Đa Bút đã cung cấp những hiểu biết vô cùng quý giá về quá trình con người từng bước chiếm lĩnh và thích nghi với vùng châu thổ sông Mã. Qua việc phân tích mối liên hệ biện chứng giữa con người và môi trường tự nhiên, các nhà nghiên cứu đã nhận ra một cách rõ ràng mối liên hệ mật thiết giữa sự hình thành và phát triển của văn hóa Đa Bút với quá trình kiến tạo địa chất của châu thổ sông Mã và những biến động của mực nước biển trong quá khứ.

Các tài liệu địa chất và khảo cổ học đã cho thấy sự biến đổi của môi trường trước và sau hiện tượng biển tiến Holocene trung, cũng như sự trở lại và thích ứng của cư dân Đa Bút khi mực nước biển rút xuống. Điều này minh họa một cách sinh động cho khả năng thích nghi linh hoạt và năng lực chinh phục thiên nhiên của con người trong thời kỳ tiền sử.

Qua quá trình nghiên cứu, các nhà khảo cổ đã xác định được một trục di chuyển và phát triển chính của cư dân Đa Bút theo hướng Tây – Đông. Trục này phản ánh quá trình mở rộng địa bàn cư trú từ vùng đồng bằng trước núi ở phía Tây cho đến tận sát bờ biển ở phía Đông – một quá trình diễn ra theo dòng chảy của sông Mã. Đây là một hiểu biết quan trọng về chiến lược sinh tồn và phát triển của các cộng đồng cư dân tiền sử.

Bằng Chứng Về Sự Phát Triển Liên Tục Của Văn Hóa Dân Tộc

Văn hóa Đa Bút đóng một vai trò vô cùng quan trọng, như một mắt xích không thể thiếu trong chuỗi phát triển liên tục của các nền văn hóa tiền sử trên lãnh thổ Việt Nam. Nó là minh chứng hùng hồn cho sự kế thừa và phát triển không ngừng từ nền văn hóa Hòa Bình cổ xưa hơn, qua các nền văn hóa đá mới, rồi tiến tới các nền văn hóa kim khí rực rỡ như văn hóa Đông Sơn.

Thực tế, các bộ lạc chủ nhân của văn hóa Đa Bút được nhiều nhà khoa học xem là những người đã có những đóng góp quan trọng vào việc tạo nên nền văn hóa Đông Sơn sau này – một nền văn minh nông nghiệp trồng lúa nước phát triển cao của người Việt cổ. Điều này một lần nữa khẳng định tính liên tục và bản địa trong tiến trình phát triển văn hóa của dân tộc Việt Nam từ thời nguyên thủy cho đến các thời kỳ lịch sử huy hoàng.

Như trang thông tin Văn Hóa Dân Tộc đã từng chỉ ra, văn hóa Đa Bút không chỉ đơn thuần là một nền văn hóa khảo cổ mang tính học thuật, mà còn là một minh chứng sống động cho tính liên tục và sức sáng tạo không ngừng trong tiến trình phát triển văn hóa của người Việt từ thời tiền sử.

Giá Trị Giáo Dục Và Tiềm Năng Du Lịch

Công Tác Bảo Tồn Và Phát Huy Giá Trị Di Tích

Nhận thức sâu sắc được tầm quan trọng của văn hóa Đa Bút, các cơ quan chức năng của nhà nước và chính quyền địa phương đã có nhiều nỗ lực đáng ghi nhận trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị của nền văn hóa này. Các di tích khảo cổ thuộc văn hóa Đa Bút đã được tiến hành xếp hạng và bảo vệ theo các quy định của Luật Di sản Văn hóa.

Các hiện vật thu thập được trong quá trình khai quật và thăm dò khảo cổ đều được Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa và các cơ quan liên quan gìn giữ, bảo quản một cách cẩn thận, nhằm tránh nguy cơ hư hỏng và thất lạc. Đồng thời, nhiều phương án bảo vệ và phát huy giá trị của các hiện vật này cũng đã được đề xuất và từng bước triển khai thực hiện.

Ngoài ra, công tác tuyên truyền và giáo dục cho người dân về tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản văn hóa cũng được đặc biệt chú trọng. Thông qua các hoạt động này, nhận thức của cộng đồng về các giá trị của văn hóa Đa Bút ngày càng được nâng cao, góp phần tích cực vào công cuộc bảo vệ di sản văn hóa quý báu của dân tộc.

Phát Triển Du Lịch Văn Hóa – Khảo Cổ

Với những giá trị lịch sử và khảo cổ học to lớn, các di tích thuộc văn hóa Đa Bút sở hữu một tiềm năng lớn trong việc phát triển loại hình du lịch văn hóa – khảo cổ. Điều này không chỉ góp phần quảng bá một cách rộng rãi các giá trị của văn hóa Đa Bút đến với công chúng trong và ngoài nước mà còn có thể mang lại những lợi ích kinh tế thiết thực cho các địa phương có di sản.

Các di tích như Đa Bút, Cồn Cổ Ngựa, Hang Sáo… hoàn toàn có thể trở thành những điểm đến hấp dẫn và độc đáo cho du khách có sự quan tâm đặc biệt đến lịch sử và khảo cổ học. Khi được kết hợp một cách hợp lý với các giá trị văn hóa – lịch sử khác của tỉnh Thanh Hóa và tỉnh Ninh Bình, việc phát triển các tuyến du lịch văn hóa – khảo cổ sẽ góp phần phát huy giá trị của di sản một cách hiệu quả và bền vững.

Tuy nhiên, để phát triển du lịch một cách bền vững, cần có sự cân nhắc kỹ lưỡng và hài hòa giữa việc khai thác các giá trị di sản với công tác bảo tồn, nhằm tránh làm ảnh hưởng tiêu cực đến tính nguyên gốc và sự toàn vẹn của các di tích. Đây vừa là một thách thức nhưng đồng thời cũng là một cơ hội để phát huy các giá trị của văn hóa Đa Bút một cách toàn diện và có trách nhiệm.

Kết Luận

Văn hóa Đa Bút là một nền văn hóa khảo cổ học tiêu biểu của Việt Nam, đánh dấu một bước chuyển tiếp quan trọng từ thời đại đá cũ sang thời đại đồ đá mới. Với niên đại ước tính khoảng 5.000 đến 6.000 năm cách ngày nay, nền văn hóa này đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng và sâu sắc trong tiến trình phát triển của văn hóa tiền sử Việt Nam.

Những đặc trưng nổi bật của văn hóa Đa Bút bao gồm sự xuất hiện của đồ gốm và sự hoàn thiện đáng kể của kỹ thuật mài đá, cùng với loại hình di tích đặc trưng là các đồi vỏ nhuyễn thể mang kiểu dáng của “đống rác bếp”. Nền văn hóa này thể hiện sự kế thừa các yếu tố từ văn hóa Hòa Bình nhưng đồng thời cũng có nhiều bước tiến mới mang tính cách mạng, đặc biệt là việc bước đầu phát triển nền nông nghiệp trồng lúa nước mang những sắc thái rõ nét của một nền văn hóa biển.

Qua hơn 90 năm kể từ khi được phát hiện và tiến hành nghiên cứu, văn hóa Đa Bút đã cung cấp nhiều hiểu biết quý giá về quá trình con người chinh phục và làm chủ vùng châu thổ sông Mã, cũng như về sự phát triển liên tục và đa dạng của văn hóa dân tộc Việt Nam. Giá trị của nền văn hóa này không chỉ dừng lại ở khía cạnh học thuật thuần túy mà còn có ý nghĩa to lớn trong công tác giáo dục lịch sử và phát triển du lịch văn hóa.

Việc tiếp tục nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các giá trị của văn hóa Đa Bút không chỉ là trách nhiệm của các nhà khoa học và các cơ quan chức năng, mà còn là trách nhiệm của mỗi người dân Việt Nam. Qua đó, chúng ta cùng chung tay góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc cho các thế hệ mai sau.

Câu Hỏi Thường Gặp

Văn hóa Đa Bút có niên đại bao nhiêu và tại sao nó quan trọng?

Văn hóa Đa Bút có niên đại ước tính khoảng từ 5.000 đến 6.000 năm cách ngày nay, thuộc giai đoạn sơ kỳ của thời đại đồ đá mới. Di chỉ Đa Bút, địa điểm phát hiện đầu tiên, có niên đại carbon phóng xạ (C14) được xác định là 6.095 ± 60 năm cách ngày nay. Nền văn hóa này có tầm quan trọng đặc biệt vì nhiều lý do:

Thứ nhất, nó đánh dấu một bước chuyển tiếp có ý nghĩa lịch sử từ thời đại đá cũ sang thời đại đồ đá mới trong tiến trình phát triển của văn hóa tiền sử trên lãnh thổ Việt Nam.
Thứ hai, văn hóa Đa Bút được công nhận là một trong ba trung tâm chế tác đồ gốm sớm nhất ở Việt Nam, với những tiến bộ đáng kể trong kỹ thuật tạo hình và trang trí gốm.
Thứ ba, nền văn hóa này là minh chứng cho quá trình con người từng bước chinh phục vùng châu thổ sông Mã, chuyển đổi từ đời sống chủ yếu trong các hang động và thung lũng núi đá vôi ra các vùng đồng bằng và ven biển rộng lớn hơn.
Cuối cùng, các bộ lạc chủ nhân của văn hóa Đa Bút được nhiều nhà khoa học xem là đã có những đóng góp quan trọng vào việc tạo nên nền văn hóa Đông Sơn rực rỡ sau này, qua đó khẳng định tính liên tục và bản địa trong tiến trình phát triển của văn hóa dân tộc Việt Nam.

Ai là người đầu tiên phát hiện văn hóa Đa Bút?

Người đầu tiên phát hiện và tiến hành khai quật di chỉ Đa Bút là E. Patte – một nhà khảo cổ học người Pháp. Ông đã thực hiện cuộc khai quật này vào năm 1926. Qua cuộc khai quật, ông đã phát hiện ra di tích Đa Bút là một dạng đồi vỏ nhuyễn thể (cồn hến), mang đặc điểm của loại hình “đống rác bếp”, với nhiều hiện vật phong phú như rìu đá, cuốc đá, bàn nghiền, chày nghiền và đồ gốm.

Ban đầu, do những nét tương đồng về công cụ đá, những phát hiện này được một số nhà nghiên cứu coi là một di chỉ thuộc văn hóa Bắc Sơn nhưng tồn tại ở ngoài trời. Tuy nhiên, phải mất khoảng năm thập kỷ sau, thông qua một loạt các cuộc khai quật khảo cổ học mới và có hệ thống hơn, bắt đầu từ đợt khai quật vào năm 1977 tại di chỉ Gò Trũng và năm 1979 tại di chỉ Cồn Cổ Ngựa, các nhà khảo cổ học mới dần nhận ra đây là một nền văn hóa riêng biệt với những đặc trưng độc đáo. Khái niệm “Văn hóa Đa Bút” chính thức được đề xuất và được giới khoa học chấp nhận rộng rãi vào thời điểm đó.

Công cụ lao động và đồ gốm của văn hóa Đa Bút có đặc điểm gì nổi bật?

Công cụ lao động của văn hóa Đa Bút mang những đặc điểm nổi bật sau:

Nguyên liệu chế tác: Chủ yếu sử dụng đá cuội và đá phiến có sẵn tại địa phương.
Kỹ thuật mài đá phát triển: Rìu không chỉ được mài ở phần lưỡi (như trong văn hóa Bắc Sơn) mà còn được mài rộng lên cả hai mặt, thậm chí mài toàn thân.
Loại hình công cụ đa dạng: Chế tạo được các loại rìu tứ giác có hình dáng khá hoàn chỉnh; sử dụng đa dạng các loại công cụ như rìu, chày nghiền, bàn mài, các mảnh tước được gia công để làm nạo.
Sử dụng vật liệu khác: Ngoài công cụ đá, còn có các công cụ được làm từ xương, sừng động vật và ngạnh cá.

Đồ gốm Đa Bút cũng có những đặc điểm tiêu biểu và mang tính nhận diện cao:

Hình dáng phổ biến: Chủ yếu là các loại nồi có đáy tròn, với đường kính miệng rộng từ 15 đến 30 centimét.
Trang trí bề mặt: Mặt ngoài thường có những vết lõm đặc trưng, do người nguyên thủy sử dụng một loại bàn dập có buộc các loại dây thực vật và đập lên bề mặt đồ gốm khi đất sét còn ướt.
Kỹ thuật tạo hình: Được tạo hình bằng kỹ thuật nặn khối, kết hợp với việc sử dụng hòn kê và bàn đập.
Sự phát triển qua các giai đoạn: Ở giai đoạn cuối, đồ gốm Đa Bút đã có sự phát triển đáng kể về loại hình sản phẩm, kỹ thuật chế tác, các loại hoa văn trang trí và độ nung.
Đặc điểm tiến bộ: Xuất hiện các loại đồ gốm có thành mỏng hơn, hoa văn đa dạng hơn, và phần xương gốm mịn hơn.
Vị thế trong lịch sử gốm Việt Nam: Được xem là một trong những tập hợp đồ gốm sớm nhất được phát hiện tại Việt Nam.

Những đặc điểm này thể hiện một bước tiến quan trọng và có ý nghĩa trong kỹ thuật chế tác công cụ và đồ gốm của người tiền sử Việt Nam, đánh dấu một sự chuyển tiếp rõ nét từ thời đại đá cũ sang thời đại đồ đá mới.

Có thể tham quan di tích văn hóa Đa Bút ở đâu?

Hiện nay, du khách có mong muốn tìm hiểu và tham quan các di tích thuộc văn hóa Đa Bút có thể đến một số địa điểm chính sau:

Di tích Đa Bút: Tọa lạc tại thôn Đa Bút, xã Vĩnh Tân (trước đây thuộc xã Minh Tân), huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Đây chính là di tích gốc, nơi văn hóa Đa Bút được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1926 bởi nhà khảo cổ học E. Patte.
Di chỉ Cồn Cổ Ngựa: Thuộc địa phận xã Hà Lĩnh, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa. Đây là một di chỉ khảo cổ quan trọng thuộc văn hóa Đa Bút, đã được tiến hành khai quật nhiều lần, với lần khai quật gần đây nhất là vào năm 2013.
Di tích Hang Sáo: Thuộc xã Quang Sơn, thành phố Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình. Đây là một hang động mang dấu ấn cư trú của cả cư dân thuộc văn hóa Hòa Bình và cư dân thuộc văn hóa Đa Bút.
Di tích Đồng Vươn: Thuộc xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình. Đây là một di chỉ cư trú ngoài trời quan trọng thuộc văn hóa Đa Bút ở địa bàn tỉnh Ninh Bình.

Ngoài việc tham quan trực tiếp tại các địa điểm di tích, du khách cũng có thể tìm hiểu về các hiện vật thuộc văn hóa Đa Bút đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa và một số bảo tàng lớn khác như Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam ở Hà Nội.

Văn hóa Đa Bút có mối quan hệ như thế nào với các nền văn hóa tiền sử khác ở Việt Nam?

Văn hóa Đa Bút có mối quan hệ chặt chẽ và mang tính tương tác với nhiều nền văn hóa tiền sử khác trên lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt là với văn hóa Hòa Bình, văn hóa Bắc Sơn và văn hóa Quỳnh Văn:

Với văn hóa Hòa Bình: Văn hóa Đa Bút được xác định là có nguồn gốc từ văn hóa Hòa Bình. Điều này thể hiện qua sự bảo lưu nhiều yếu tố đặc trưng của văn hóa Hòa Bình như tổ hợp công cụ đá, phương thức mai táng và các đặc điểm nhân chủng. Tuy nhiên, văn hóa Đa Bút đã có những bước cách tân quan trọng, tiến bộ hơn hẳn so với văn hóa Hòa Bình, đặc biệt là với sự xuất hiện của các loại rìu tứ giác, kỹ thuật mài đá tiên tiến và sự phát triển của kỹ thuật làm đồ gốm. Quá trình chuyển biến này được các nhà khảo cổ học gọi là quá trình “đá mới hóa”.
Với văn hóa Bắc Sơn: Văn hóa Đa Bút có nhiều điểm tương đồng với văn hóa Bắc Sơn trong kỹ thuật chế tạo công cụ, đặc biệt là việc sử dụng đá cuội làm nguyên liệu và kỹ thuật mài lưỡi. Tuy nhiên, văn hóa Đa Bút đã phát triển kỹ thuật mài đá lên một tầm cao mới, và đồ gốm của họ cũng phong phú và phát triển hơn so với văn hóa Bắc Sơn.
Với văn hóa Quỳnh Văn: Cả hai nền văn hóa này đều có chung loại hình di tích là các đồi vỏ loài thân mềm (Đa Bút là các đồi vỏ hến nước ngọt, trong khi Quỳnh Văn là các đồi vỏ điệp biển). Bên cạnh đó, họ cũng có những hoạt động kinh tế tương tự dựa trên khai thác nguồn lợi thủy sản và đặc biệt là có những phong tục chôn cất người chết giống nhau (như tư thế ngồi xổm hoặc nằm co bó gối, với các loại đồ tùy táng tương tự).
Với văn hóa Đông Sơn: Các bộ lạc chủ nhân của văn hóa Đa Bút được nhiều nhà khoa học xem là những người đã có những đóng góp quan trọng vào việc tạo nên nền văn hóa Đông Sơn rực rỡ sau này – một nền văn minh nông nghiệp trồng lúa nước phát triển cao của người Việt cổ.

Nhìn chung, văn hóa Đa Bút đóng vai trò như một mắt xích quan trọng và không thể thiếu trong chuỗi phát triển liên tục của các nền văn hóa tiền sử trên lãnh thổ Việt Nam. Nó góp phần khẳng định tính liên tục và bản địa trong tiến trình phát triển văn hóa của dân tộc Việt Nam từ thời kỳ nguyên thủy cho đến các thời kỳ lịch sử huy hoàng sau này.